Vallen en opstaan
De gemeente Zuid-Limburg bestaat niet. Dat wil zeggen ze bestaat NOG niet.
Zuid-Limburg is de zuidelijkste regio van de zuidelijkste provincie van Nederland. Het heeft een oppervlakte van 660 km2 en heeft zo'n 600.000 inwoners. Een sterk verstedelijkt gebied met een groene long en mooi heuvellandschap. Het is een prachtig toeristisch gebied, waar het goed toeven is.
Ofschoon de regio op alle fronten veel potentie heeft, kampt het gebied ook met hardnekkige sociaal-economische vraagstukken. De grensligging maakt Zuid-Limburg tot een unieke regio, maar het vormt tegelijkertijd een belemmerende factor om zich verder te ontwikkelen.
Een andere belemmering is de bestuurlijke organisatie in Zuid-Limburg. Daar is al heel lang discussie over. Over het aantal gemeenten, over wel of geen gewesten en zo ja, welke dan. En er waren gemeenten die de vlucht naar voren namen en zelf met een of meer buurgemeenten tot fusie besloten. De nieuwe gemeente Sittard-Geleen ontstond vanuit een inititief van staatssecretaris Tonny van de Vondervoort.
Verder waren er mislukte fusiepogingen en initiatieven om te komen tot ambtelijke samenwerkingsvormen.
Een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen uit 2022 liet zien dat het aantal samenwerkingsverbanden in Zuid-Limburg ongekend groot is. Reden voor ongerustheid bij verantwoordelijke lokale en provinciale bestuurders. Daarmee ligt de vraag alweer op tafel hoe het verder moet met de bestuurlijke organisatie in Zuid-Limburg
In aanloop naar de herindeling van 1982
In het hiernaast geplaatst artikel uit NRC van 9 oktober 1970 kunnen we lezen dat het College van Gedeputeerde Staten een voorstel hadden gelanceerd om in Zuid-Limburg vijf gemeenten te creëren. De 50 (van de 62) kleine gemeenten waren het daar kennelijk niet mee eens en ze gaven het Instituut voor toegepaste sociologie (ITS) de opdracht om een en ander te beoordelen. Het instituut kwam met het voorstel om Zuid-Limburg op te delen in vier stadsgewesten, inclusief het terugbrengen van het aantal gemeenten 24 of 26. Dit werd gezien als een eerste fase op weg naar de verwezenlijking van een groot gewest in Zuid-Limburg.
Door een forse gemeentelijk herindeling in 1981 werd het aantal gemeenten teruggebracht van 55 naar 23. Na enkele partiële herindelingen omvat de regio nu 16 gemeenten. Dat zijn relatief veel gemeenten op een klein oppervlak. Dat zorgt voor een enorme bestuurlijke drukte, die veel tijd, energie en geld kost en bovendien de bestuurlijke slagkracht ondermijnt. De vraag hoe de regio Zuid-Limburg het best georganiseerd kan worden is niet van vandaag.
1992
In 1992 verscheen een onderzoeksrapport in opdracht van de 23 Zuid-Limburgse gemeenteraden. Een rapport dat was opgesteld in opdracht van de burgemeesters van alle gemeenten was aanleiding om de raden een vraagpuntennotitie voor te leggen. Die leidde tot de opdracht om een onderzoek in te stellen naar bestuurlijke vernieuwing op basis van een inhoudelijke opgave. Het moest geen discussierapport worden over structuren, zoals het 'burgemeestersrapport' wel was.
Een projectgroep onder leiding van Leo Klinkers startte een interactief proces om de beleidsmatige ontwikkelingen en opgaven op een aantal deelterreinen in kaart te brengen: volkshuisvesting, bedrijfsterreinen en kantorenlocaties, milieu in brede zin, verkeer en vervoer, recreatie en toerisme, ruimtelijke ordening. Er werd na raadpleging van tientallen deskundigen helder in beeld gebracht dat op alle genoemde beleidsterreinen de schaal van Zuid-Limburg de maat der dingen is.
Op basis van een beleidsinhoudelijke analyse gaf het onderzoek de aanbeveling om te kiezen voor een opschaling naar één gemeente Zuid-Limburg. Dit rapport heeft de politieke arena nimmer bereikt.
2008
De gedachte om van Zuid-Limburg één gemeente te maken werd eind 2008 nieuw leven ingeblazen door toenmalig burgemeester van Maastricht Gerd Leers. Hij kon op weinig tot geen steun rekenen.
Gemeentelijke herindelingen
In 1999 ontstond uit een samenvoeging van de gemeenten Gulpen en Wittem de gemeente Gulpen-Wittem.
In 2002 werden de gemeenten Sittard, Geleen en Born samengevoegd tot de gemeente Sittard-Geleen.
In 2003 verliet de gemeente Susteren de regio Zuid-Limburg door de samenvoeging met de gemeente Echt, resulterend in de gemeente Echt-Susteren.
In 2019 ontstond de gemeente Beekdaelen door de samenvoeging van de gemeenten Nuth, Onderbanken en Schinnen.
Mislukte fusie- en samenwerkingspogingen
Verder hebben we een aantal mislukkingen gezien, zoals de gecancelde poging om Heerlen en Landgraaf samen te voegen (2015-2017), nadat diverse pogingen om tot een Parkstad-brede herindeling te komen vruchteloos bleken (vanaf 2003). De gemeente Landgraaf had al eerder een poging gedaan om samen met Brunssum te komen tot een gezamenlijke ambtelijke organisatie (2013-2015). Een dergelijke mislukte poging hebben we ook gezien bij de gemeenten Voerendaal en Simpelveld (2015-2020). Ook de samenwerking van de VONSS-gemeenten (Voerendaal, Onderbanken, Nuth, Schinnen en Simpelveld; 2013-2015) werd een fiasco, maar eindigde wel in een samenvoeging van Nuth, Schinnen en Onderbanken tot de gemeente Beekdaelen. Tot slot is er een poging ondernomen om van Meerssen een regiegemeente te maken, waarbij de ambtelijke organisatie zou worden ondergebracht bij de gemeente Maastricht; een daaropvolgende fusievariant liep spaak (2018-2020).
2023
De discussie over de samenwerking binnen Zuid-Limburg staat weer op de politieke agenda.
Het in maart 2023 gepresenteerde onderzoeksrapport rept met geen woord over gemeentelijke herindeling. De overkill aan samenwerkingsrelaties moet worden teruggedrongen en de vrijblijvendheid van samenwerking moet tot het verleden gaan behoren. Daar komt het in hoofdzaak op neer.
2030
De komst van een gemeente Zuid-Limburg is onvermijdelijk. De eerste stap die moet worden gezet is het vergroten van de bewustwording bij de verantwoordelijke bestuurders en politici van deze onvermijdelijkheid en bovenal van de wenselijkheid in het licht van het streven naar een slagvaardig bestuur dat in staat is maatschappelijke resultaten te bereiken samen met inwoners, maatschappelijke organisaties en bedrijven.
De tweede stap is om de keuze te maken om de 16 gemeenten in de regio te laten opgaan in een gemeente Zuid-Limburg. Die keuze moet worden gemaakt in de periode tot 2026.
De derde stap is de transformatie die uiterlijk 1 januari 2030 zijn beslag krijgt.
Is het nu of nooit?
Alles wijst in de richting van één gemeente Zuid-Limburg. Het is nu aan de politiek om dit te onderschrijven en stappen te gaan zetten. Het vraagstuk staat in ieder geval in 2023 weer op de agenda.